BÁC ƠI

Đến với bài thơ hay:

BÁC ƠI

6-9-1969
TỐ HỮU
(Rút trong tuyển “Thơ Việt Nam 1945 - 1975”, Nxb Tác phẩm mới, H.1976)
Lời bình của Nhà văn NGUYỄN MINH NGỌC

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh là nguồn cảm hứng bất tận cho giới văn nghệ sĩ sáng tác. Thật khó mà kể hết có bao nhiêu tác phẩm văn thơ, nhạc, họa… về hình tượng người thầy cách mạng, lãnh tụ kính yêu của giai cấp công nhân và dân tộc Việt Nam, nhà yêu nước vĩ đại, chiến sĩ xuất sắc trong phong trào cộng sản quốc tế và phong trào giải phóng dân tộc, thế kỷ XX. Hồ Chí Minh còn là hiện thân của quê hương - đất nước và phẩm giá con người.

Hơn nửa thế kỷ trước, ngày Bác Hồ từ trần, trong nỗi đau thương tột cùng của cả dân tộc, hàng trăm thi phẩm xuất hiện trên báo chí ở trung ương và địa phương lúc bấy giờ, nhiều bài có tứ thơ hay và độc đáo, thể hiện tình cảm kính trọng và tiếc thương vô bờ bến vị lãnh tụ vĩ đại, song hiếm có bài nào sánh được với “Bác ơi” của Tố Hữu. Không chỉ được viết bằng sự rung cảm mãnh liệt của con tim và nghệ thuật trác việt, tác phẩm còn thể hiện sự khác biệt bởi tầm cỡ một nhà thơ lớn, lá cờ đầu của nền thi ca cách mạng Việt Nam. Một bài thơ khiến mỗi lần đọc là mỗi lần trào nước mắt vì thương nhớ Bác.

Tố Hữu (1920-2002), tên khai sinh Nguyễn Kim Thành. Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học - nghệ thuật đợt đầu tiên (1996). Ông sinh trưởng trong một gia đình nhà Nho thanh bần ở làng Phù Lai, xã Quảng Thọ, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên, một vùng quê nghèo gần cố đô Huế. Sớm tiếp thu lý tưởng cộng sản, trở thành người lãnh đạo Đoàn thanh niên Dân chủ Huế, 18 tuổi, ông được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương. Dấn thân, gắn bó máu thịt với cách mạng, qua mỗi chặng đường hoạt động, thơ ông luôn là tiếng lòng chân thực và lắng sâu, được đông đảo bạn đọc đón nhận, ngưỡng mộ. Từng là Ủy viên Trung ương Đảng, rồi Bí thư Trung ương Đảng…, Tố Hữu có điều kiện được tiếp xúc nhiều với Chủ tịch Hồ Chí Minh. Cùng với tài năng vượt trội, thì đó chính là cơ hội giúp thi sĩ đi từ những kỷ niệm riêng để vươn tới cái chung rộng lớn, phổ quát.

Mở đầu bằng lối kể dung dị, bài thơ diễn tả một nỗi đau, nỗi mất mát không gì sánh nổi: “Suốt mấy hôm rày đau tiễn đưa/ Đời tuôn nước mắt, trời tuôn mưa/ Chiều nay con chạy về thăm Bác/ Ướt lạnh vườn rau, mấy gốc dừa!”. Đó là khung cảnh thực của những ngày đầu tháng 9-1969, ngay sau lễ Quốc khánh, mưa dầm dề, trắng trời. Nghe tin Bác Hồ mất, hàng triệu người dân miền Bắc khi ấy bàng hoàng, không ai cầm nổi nước mắt.

Không tin nổi dù đó là sự thật, tác giả nghẹn ngào: “Bác đã đi rồi sao, Bác ơi…/ Miền Nam đang thắng mơ ngày hội/ Rước Bác vào thăm, thấy Bác cười”. Và buồn đau mênh mang bật lên thật da diết, với niềm thương tiếc khôn nguôi: “Trái bưởi kia vàng ngọt với ai/ Thơm cho ai nữa, hỡi hoa nhài! Còn đâu bóng Bác đi hôm sớm/ Quanh mặt hồ in mây trắng bay…”. Câu chữ lung linh, huyền ảo mà hết sức chân thực, rung động.

Trường đoạn thứ hai, gồm sáu khổ thơ được khái quát hàm súc, cô đọng, nhiều câu đạt đến mức “kinh điển” khi nói về đạo đức cách mạng và những cống hiến trời biển của Bác Hồ. “Ôi! Phải chi lòng được thảnh thơi/ Năm canh bớt nặng nỗi thương đời/ Bác ơi, tim Bác mênh mông thế/ Ôm cả non sông, mọi kiếp người”. Tố Hữu khắc họa tầm vóc vĩ đại Hồ Chí Minh, chiến sĩ quốc tế vô sản, “tứ hải giai huynh đệ”. Bởi thế, bạn đọc dễ dàng đồng cảm: “Bác chẳng buồn đâu, Bác chỉ đau/ Nỗi đau dân nước, nỗi năm châu/ Chỉ lo muôn mối như lòng mẹ/ Cho hôm nay và cho mai sau”.

Thay lời cho hàng triệu con dân đất Việt, nhà thơ liên tưởng: “Bác sống như trời đất của ta/ Yêu từng ngọn lúa, mỗi cành hoa/ Tự do cho mỗi đời nô lệ/ Sữa để em thơ, lụa tặng già”. Vâng, trọn một đời, Người đã dâng hiến cho độc lập, tự do của dân tộc và sự nghiệp giải phóng nhân loại. Tình cảm của vị Cha già đối với đồng bào, đồng chí miền Nam xiết bao gần gũi, ruột thịt: “Bác nhớ miền Nam, nỗi nhớ nhà/ Miền Nam mong Bác nỗi mong Cha/ Bác nghe từng bước trên tiền tuyến/ Lắng mỗi tin mừng, tiếng súng xa”. Biên độ thơ được mở rộng: “Bác vui như ánh buổi bình minh/ Vui mỗi mầm non, trái chín cành/ Vui tiếng ca chung hòa bốn biển”. Nhưng một vị lãnh tụ sống “Nâng niu tất cả, chỉ quên mình” thì chỉ có thể là vĩ nhân Hồ Chí Minh. Không dừng lại ở đó, Tố Hữu nâng khái quát lên tầm cao hơn: “Bác để tình thương cho chúng con/ Một đời thanh bạch, chẳng vàng son/ Mong manh áo vải, hồn muôn trượng? Hơn tượng đồng phơi những lối mòn”.

Hấp thụ nguồn mạch thơ dân gian và bác học, thể hiện sự thống nhất giữa cách mạng và dân tộc trong hình thức nghệ thuật, Tố Hữu sử dụng tài tình thể thơ thất ngôn, niêm luật chặt chẽ, hiệp vần nhuần nhị, mẫu mực, ý trước gọi lời sau, tạo nên sự hài hòa và sâu lắng, đậm đà.

Nhà thơ bộc lộ nỗi riêng, nhưng âu đó cũng là niềm chung của cả dân tộc: “Ôi Bác Hồ ơi, những xế chiều/ Nghìn thu nhớ Bác biết bao nhiêu/ Ra đi, Bác dặn: Còn non nước…/ Nghĩa nặng, lòng không dám khóc nhiều”. Trước nỗi đau khôn cùng, nhưng xin đồng bào và đồng chí cả nước hãy vững tin, bởi: “Bác đã lên đường, nhẹ bước tiên/ Mác Lê-nin, thế giới Người Hiền/ Ánh hào quang đỏ thêm sông núi/ Dắt chúng con cùng nhau tiến lên!”.

Ở khổ thơ cuối, thi sĩ bùi ngùi: “Nhớ đôi dép cũ nặng công ơn”. Ai cũng biết, đôi dép cao su và bộ đồ kaki là những kỷ vật luôn gắn với đời thường của Bác Hồ, hiện thân của sự thanh tao, giản dị ngay cả khi Người ở cương vị lãnh tụ Đảng và là nguyên thủ quốc gia. Đó là tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh sáng trong vằng vặc tựa trăng rằm, “giàu sang không quyến rũ, uy vũ chẳng chuyển lay”. Thế nên, thật sâu xa khi tác giả tự nhủ: “Yêu Bác, lòng ta trong sáng hơn”. Câu thơ ngỡ nhẹ mà hóa rất có trọng lượng, thăm thẳm sâu xa, càng đọc càng thêm thấm thía. Và tác giả khép lại: “Xin nguyện cùng Người vươn tới mãi/ Vững như muôn ngọn dải Trường Sơn”. Vâng, hai câu thơ ấy như một lời hứa sắt son trước anh linh của Bác Hồ muôn vàn kính yêu.

Tiếp nối mạch ngợi ca trong trẻo từ “Hồ Chí Minh” đến “Sáng tháng Năm”… với “Bác ơi”, Tố Hữu để lại những vần thơ bất hủ về Bác Hồ. Đây là một tác phẩm có sức sống vượt thời gian và được neo giữ lâu bền bằng tình yêu của bạn đọc. Có thể nói “Bác ơi” là một trong những áng thơ hay nhất trong kho tàng văn học Việt Nam hiện đại.